sucess story सामान्यपणे, डोंगराळ किंवा दगडमय भाग म्हणजे शेतीसाठी अपयशाची जागा, पण बीड जिल्ह्यातील पिठी गावचे कुडके सर यांनी हे समीकरण पूर्णपणे बदलून टाकलं. साधारणपणे कुणीही उपयोगी न समजणाऱ्या पडीक, माळराण आणि कठीण जमिनीत त्यांनी १०,००० आंब्याची यशस्वी लागवड केली आहे. हे काम केवळ शेतकी प्रयोग नाही, तर एक प्रकारचा शाश्वत ग्रामीण परिवर्तनाचा संदेश आहे.
त्यांच्या २० एकर डोंगराळ भागात रासायनिक खतांचा वापर न करता, पूर्ण सेंद्रिय पद्धतीने आंब्याची लागवड केली गेली आहे. इतकंच नव्हे, तर त्यांनी भारतभर फिरून ७५ हून अधिक गावठी आंब्याच्या जाती शोधून त्यांचं जतन आणि कलमीकरण केलं आहे. यामध्ये ‘गोल्डन केशर’ ही त्यांची ओळख निर्माण करणारी विशेष जात ठरली आहे.
कुडके सरांची कथा प्रत्येक नव्या पिढीतील शेतकऱ्याला प्रेरणा देणारी आहे – की मेहनत, चिकाटी आणि अभ्यास यांच्या जोरावर कोणतीही जमीन ‘सोनं’ होऊ शकते.
sucess story सुरुवात शून्यापासून
दगडधोंड्यांतून हिरवळ फुलवण्याचा निर्धार
या जमिनीमध्ये कुसळही उगवण्याची ताकद नव्हती – अशी जमीन होती. परंतु कुडके सरांनी २५-३० वर्षांपूर्वी ही जमीन विकत घेतली आणि पहिल्या टप्प्यात त्यांनी एक बोरिंग केलं. त्या बोरिंगला भरपूर पाणी लागलं आणि त्यांनी ठरवलं – याच पाण्याचा उपयोग करून हे डोंगर हिरवे करायचे.
तेव्हा कुणी सांगितलं असतं की इथं १० हजार आंब्याची बाग फुलणार, तर लोक हसले असते. पण ते हसणं आज थक्कतेत बदललं आहे.
पाण्याच्या स्त्रोतावरून शेतीचा पाया
पाण्याचं नियोजन हे त्यांच्या यशाचं एक महत्त्वाचं कारण आहे. त्यांनी ४ बोरिंग केले असून सध्या ड्रीप सिंचनद्वारे दर ३ दिवसांनी झाडांना २ लाख लिटर पाणी दिलं जातं. एवढं नियोजन करूनही ते सांगतात की, “पाणी साठवण ही भविष्यातली सर्वात मोठी लढाई आहे.”
त्यामुळे त्यांनी शेततळ्याचा प्लॅन देखील तयार केला आहे.
20 एकरमध्ये आंबा लागवड – यशस्वी नियोजन
केवळ रासायनिक नव्हे – सेंद्रिय शेतीचा आधार
कुडके सर सांगतात, “मी रासायनिक खत टाकलेलंच नाही.” त्यांच्या आजोबांनी जसं केलं, तशीच त्यांनीही नैसर्गिक शेती स्वीकारली. फळ झाडांना शेणखत, कंपोस्ट आणि नैसर्गिक सूक्ष्म अन्नघटकांनी पोषण दिलं जातं.
अशा शेतीत उत्पादन थोडं उशिरा येतं, पण चव, टिकावू क्षमता आणि दर्जा यामुळे त्यांची गोल्डन केशर, केशर, हापूसच्या जाती आज देशभरात ओळखल्या जात आहेत.
७५ गावठी आंब्याच्या जातींचे जतन आणि नामकरण
कुडके सर भारतभर फिरून गावठी आणि नामशेष होत चाललेल्या आंब्याच्या जाती शोधून आणतात, त्यांचं कलमीकरण करून चव, रंग, गंध आणि आकार तपासतात. त्यानंतर त्यांना ते स्वतःच्या पद्धतीने नाव देतात – म्हणजे त्या जातींचं जतनही होतं आणि त्यांचा वारसा टिकतो.
या प्रयोगामुळे त्यांचं शेत एक प्रकारचं आंब्यांचं जिवंत संग्रहालय बनलं आहे.
गोल्डन केशर – कुडके सरांनी ओळख दिलेली सुपर जात
गोल्डन केशरचे वैशिष्ट्य आणि इतर जातींपेक्षा फरक
“गोल्डन केशर” ही केवळ एक जात नाही, तर कुडके सरांच्या दीर्घ संशोधन आणि अनुभवातून जन्मलेली आंब्याची एक अनोखी ओळख आहे. पारंपरिक केशर जातीला लोक ओळखतात – पण त्यातही विविध उपजाती असू शकतात हे फार थोड्यांना माहित आहे. कुडके सर सांगतात की, “केशर ही एकच जात नसून त्यातून २५ ते ६० उपजाती तयार होऊ शकतात, फक्त त्याचे रूट आणि गुणधर्म बदलले की त्याचा रंग, चव, आकार सगळं बदलतं.”
गोल्डन केशरचे वैशिष्ट्य म्हणजे:
- गोडसर आणि सुस्वाद चव
- फळाचा आकार मध्यम ते मोठा आणि आकर्षक रंग
- साठवणक्षमता जास्त आणि टिकाऊपणा
- सेंद्रिय पद्धतीने पिकवलेली, त्यामुळे रसायनमुक्त
ही जात बाजारात जास्त दराने विकली जाते, आणि तिची मागणी सतत वाढत आहे. सौदी अरेबियापर्यंत या जातीचा आंबा पोहचलेला आहे, जेचं हे मोठं यश म्हणावं लागेल.
हवामान आणि मातीचा आंब्याच्या चववर परिणाम
कुडके सर स्पष्ट सांगतात की, हापूस आंबा कोकणात चविष्ट होतो, पण मराठवाड्यात त्याचं उत्पादन जरी येत असलं तरी चव मिळत नाही. याचं कारण म्हणजे:
- कोकणातली नमीयुक्त, लालसर माती
- हवामानातील सागरकिनारी थंडी आणि उष्णता याचं संतुलन
त्यामुळे, त्यांनी आपल्या डोंगराळ लाल मातीमध्ये जेव्हा आंबा लावला, तेव्हा तो उत्तम चव मिळवून देणारा ठरला. याचा परिणाम म्हणूनच गोल्डन केशर आंब्याला ग्राहकांचा उत्तम प्रतिसाद मिळतो.
लागवडीपासून व्यवस्थापनापर्यंत सर्व काही
कुडके सर सांगतात की, “नर्सरीवाले सांगतात १२ बाय १२ अंतर ठेवा, पण मी अनुभवातून ७ बाय १४ ठेवलं आहे.” कारण:
अंतर, छाटणी, विरळणी – अनुभवातून मिळालेली शहाणीव
- अंतर कमी ठेवलं की झाडांना हवा आणि प्रकाश कमी मिळतो
- रोगराई वाढते, उत्पादन घटते
त्यामुळे त्यांनी सगळ्या झाडांना पर्याप्त जागा दिली, ज्यामुळे झाडं भरपूर फळं देतात आणि नैसर्गिक वातावरण तयार राहतं.
छाटणी आणि विरळणी या प्रक्रियांबाबत ते विशेष मार्गदर्शन करतात:
- पहिल्या ३ वर्षांत छाटणी – झाडाचा आकार तयार करण्यासाठी
- त्यानंतर दरवर्षी विरळणी – कमकुवत फांद्या काढून टाकण्याची प्रक्रिया
अनेक शेतकरी छाटणी आणि विरळणीमध्ये गोंधळ करतात. छाटणी म्हणजे शेंडा मारणे, तर विरळणी म्हणजे काम न लागणाऱ्या फांद्या काढून टाकणे.
खत व्यवस्थापन – रासायनिक विरहित, जैविक दृष्टिकोन
त्यांच्या आंब्याच्या बागेत कोणतेही रासायनिक खत वापरले गेलेले नाहीत. त्यांनी सेंद्रिय शेतीचीच कास धरली आहे:
- शेणखत, कंपोस्ट
- सेंद्रिय द्राव्य
- नैसर्गिक कीड नियंत्रण उपाय
त्यामुळे त्यांचा आंबा केवळ गोडच नाही, तर आरोग्यदायी आणि निरोगी आहे – जे ग्राहकांच्या पसंतीस उतरतं.
उत्पन्न आणि मार्केटिंग – 1 एकरमधून 10 लाख रुपयांचे उद्दिष्ट
मार्केट पर्यंत पोहोचवलेला आंबा – सौदी अरेबिया ते मुंबई
कुडके सरांनी केवळ आंबा पिकवण्यात यश मिळवलं नाही, तर तो स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांपर्यंत पोहोचवण्याचं जाळं उभं केलं आहे. सुरुवातीला आंबा व्यापाऱ्यांमार्फत विकला जात होता. त्या वेळी दर काही प्रमाणात कमी होता. परंतु, आज परिस्थिती बदलली आहे – ते स्वतः थेट ग्राहकांपर्यंत विक्री करतात.
- एक डझन आंब्याला ₹200 ते ₹300 पर्यंत दर मिळतो.
- विशेष काळात सुरुवातीला ₹500 पर्यंतही दर मिळाले आहेत.
- मागणी इतकी आहे की, त्यांनी सौदी अरेबियालाही आंबा पाठवलेला आहे.
- संभाजीनगर, मुंबई या बाजारपेठांमध्ये त्यांचे आंबे नेहमी चर्चेत असतात.
या दरांवर जर आपण विचार केला तर, 1 एकरमधून 8 ते 10 लाख रुपयांपर्यंत उत्पादन घेणे शक्य आहे – हे त्यांनी प्रत्यक्षात सिद्ध केलं आहे.
सेंद्रिय उत्पादनांची वाढती मागणी
सेंद्रिय पद्धतीने पिकवलेला आंबा हीच त्यांची खास ओळख आहे. रासायनिक मुक्त उत्पादनामुळे:
- ग्राहकांचा आत्मविश्वास वाढतो
- आरोग्याचा विचार करणारे ग्राहक प्राधान्य देतात
- प्रति किलो किंमत तुलनेत अधिक मिळते
- वशिष्ट प्रकार, म्हणजे ‘गोल्डन केशर’ ला Premium Market Value प्राप्त होते
त्यामुळे दरवर्षी त्यांच्या बागेला अनेक व्यापारी, ग्राहक, आणि नवीन शेतकरी भेट देतात आणि याचा सरांना थेट व्यवसायिक फायदा होतो.
नव्या शेतकऱ्यांसाठी संदेश आणि दिशा
माळराणावर शेती शक्य आहे – गरज आहे दृढ निश्चयाची
कुडके सर सांगतात, “जिथं पाणी नाही, जमीन नाही, झाडं नाहीत – तिथं जर मी शेती करू शकतो, तर कुणीही करू शकतं.” आज हजारो एकर जमीन महाराष्ट्रात पडीक आहे. फक्त त्या दिशेने योग्य नियोजन, सेंद्रिय शेती आणि मार्केटिंग या गोष्टी शिकून काम केलं तर, प्रत्येक तरुणाला शेतीत यश मिळू शकतं.
त्यांच्या प्रयोगातून हे सिद्ध होतं की, शेती ही कमी नफा आणि जास्त श्रम असलेला व्यवसाय नाही, तर ती एक सशक्त, नफा कमवणारी आणि स्वाभिमान देणारी संधी आहे.
शासन मदतीसह स्वतःचा आत्मविश्वास गरजेचा
कुडके सर सुचवतात की:
- शासनाने शेततळे, सिंचन, मार्केटिंगसाठी मदतीचे कार्यक्रम आणावेत.
- शेतकऱ्यांनीही नव्या प्रयोगांकडे सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवावा.
- जुन्या पद्धती स्वीकारून नव्या तंत्रज्ञानाचा उपयोग करावा.
ते म्हणतात, “फक्त नोकरीवर अवलंबून न राहता, शाश्वत उत्पन्नासाठी शेती हा सर्वोत्तम पर्याय ठरू शकतो.”
निष्कर्ष आणि प्रेरणा
कुडके सरांची कथा हे एका साध्या शेतकऱ्याच्या कष्ट, चिकाटी, प्रयोगशीलता आणि दूरदृष्टीचे जिवंत उदाहरण आहे. माळराणावर उगवलेली त्यांची हिरवीगार आंब्याची बाग हे शेतीच्या अशक्य वाटणाऱ्या स्वप्नाचे साकार स्वरूप आहे.
आज महाराष्ट्रात हजारो शेतकरी शेतीतून हताश झाले आहेत, पण कुडके सरांसारख्या प्रयोगशील शेतकऱ्यांकडून प्रेरणा घेऊन, आपण शेतीचं नवनिर्माण करू शकतो.
वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
1. आंबा लागवडीसाठी सर्वोत्तम जमीन कोणती असते?
→ हलकी ते मध्यम, लालसर मातीची आणि निचरा होणारी जमीन योग्य असते. सामू 7 ते 9 असावा.
2. एकरी किती झाडं लावता येतात?
→ योग्य अंतर ठेवून, सुमारे 500 झाडं एकरी लावता येतात.
3. पाणी किती लागते?
→ सुमारे 2 लाख लिटर पाणी 10,000 झाडांसाठी 3 दिवसांत एकदा लागते.
4. आंब्याला किती उत्पन्न मिळतं?
→ योग्य व्यवस्थापन आणि मार्केटिंग असल्यास, एकरी 8 ते 10 लाख रुपये मिळवता येतात.
5. झाडं लावल्यानंतर किती वर्षांत फळ मिळतं?
→ 3-4 वर्षांत झाडं फळ देण्यास सुरुवात करतात.