माती परीक्षण कसे करावे : ज्याप्रमाणे मानवी रक्त तपासणीद्वारे शरीरातील सर्व घटकांची माहिती मिळते, त्याचप्रमाणे माती परीक्षण करून शेतातील मातीमध्ये असलेल्या पोषक तत्वांचे प्रमाण, जमिनीचा सामू आणि क्षारता यांसारख्या सर्व आवश्यक घटकांची माहिती मिळते. यामुळे जमिनीत कोणत्या पोषक तत्वांची कमतरता आहे, जमिनीचा सामू (pH) कसा आहे आणि कोणत्या पिकासाठी कोणती खते व उपाययोजना आवश्यक आहेत याची माहिती मिळते. नियमित माती परीक्षण केल्याने अनावश्यक खतांचा वापर टाळता येतो, जमिनीचे आरोग्य सुधारते आणि कमी खर्चात अधिक उत्पादन घेणे शक्य होते.
शेतजमीन ही आपल्या अन्नसुरक्षेचा आधारस्तंभ आहे. जमिनीची सुपीकता टिकवून ठेवणे आणि उत्पादन वाढवणे हे प्रत्येक शेतकऱ्याचे उद्दिष्ट असते. यासाठी माती परीक्षण (Soil Testing) एक महत्त्वाची आणि मूलभूत प्रक्रिया आहे. माती परीक्षण म्हणजे आपल्या शेतातील मातीमध्ये कोणकोणते पोषक तत्वे किती प्रमाणात आहेत याचे विश्लेषण करणे. या माहितीच्या आधारे शेतात कोणते पीक घ्यावे, पिकाला कोणत्या खताची आणि किती प्रमाणात आवश्यकता आहे, जमिनीचा सामू (pH) कसा आहे, आणि इतर आवश्यक उपाययोजना काय कराव्यात हे ठरवता येते. थोडक्यात, माती परीक्षण तुमच्या शेतीसाठी एक मार्गदर्शकाचे काम करते, ज्यामुळे कमी खर्चात अधिक उत्पादन घेणे शक्य होते.
माती परीक्षणाचे फायदे
माती परीक्षण (Soil Testing) करण्याचे अनेक फायदे आहेत. सर्वात महत्त्वाचा फायदा म्हणजे जमिनीतील पोषक तत्वांची नेमकी माहिती मिळते. नत्र (Nitrogen), स्फुरद (Phosphorus), पालाश (Potassium) यांसारख्या मुख्य पोषक तत्वांबरोबरच सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचे प्रमाणही कळते. यामुळे कोणत्या खताची गरज आहे आणि किती प्रमाणात वापरायची आहे हे अचूकपणे ठरवता येते. अनावश्यक खतांचा वापर टाळता येतो, ज्यामुळे खर्चात बचत होते आणि जमिनीचे आरोग्यही सुधारते. दुसरे म्हणजे, माती परीक्षणामुळे जमिनीचा सामू (pH value) आणि क्षारतेची (Salinity) माहिती मिळते. काही पिकांना विशिष्ट सामूची माती आवश्यक असते. सामू योग्य नसल्यास पिकांची वाढ व्यवस्थित होत नाही आणि उत्पादन घटते. माती परीक्षणामुळे सामू सुधारण्यासाठी उपाययोजना करता येतात. तिसरा फायदा म्हणजे, जमिनीतील पोषक तत्वांच्या प्रमाणानुसार कोणते पीक घ्यावे हे ठरवता येते. प्रत्येक पिकाला विशिष्ट प्रकारची माती आणि पोषक तत्वे लागतात. माती परीक्षणाच्या आधारे योग्य पिकाची निवड केल्यास चांगले उत्पादन मिळू शकते.
माती परीक्षण कसे करावे?
आता पाहूया माती परीक्षण कसे करावे. मातीचा नमुना (Soil Sample) घेण्यासाठी योग्य पद्धत अवलंबणे आवश्यक आहे. सर्वात आधी, शेतातील वेगवेगळ्या भागातून अंदाजे ० ते १५ सेंटीमीटर (उथळ पिकांसाठी) आणि ० ते ३० सेंटीमीटर (खोल मुळांच्या पिकांसाठी) खोलीचे ‘व्ही’ (V) आकाराचे खड्डे घ्या. एका खड्ड्यातून माती बाहेर काढून ‘व्ही’ खाचेच्या बाजूकडील २ इंच जाडीचा मातीचा थर काढा. अशा प्रकारे ४ ते ५ खड्ड्यातून मातीचे नमुने गोळा करा आणि ती एका स्वच्छ पोत्यावर किंवा प्लास्टिक शीटवर एकत्र करा. नंतर, या मातीचे हाताने चांगले मिश्रण करा. मिश्रित मातीचे चार समान भाग करा आणि समोरासमोरील दोन भाग काढून टाका. उरलेल्या दोन भागांचे पुन्हा मिश्रण करून तीच प्रक्रिया पुन्हा करा. शेवटी अंदाजे ५०० ग्रॅम मातीचा नमुना एका स्वच्छ प्लास्टिकच्या पिशवीत भरा. नमुन्यासोबत शेतकऱ्याचे नाव, पत्ता, शेताचा गट नंबर आणि मागील पिकाची माहिती असलेला एक कागद ठेवा. मातीचा नमुना घेतल्यानंतर शक्यतो लवकर तो माती परीक्षण प्रयोगशाळेत (Soil Testing Laboratory) पाठवा. नमुना घेताना रासायनिक खतांच्या रिकाम्या पिशव्यांचा वापर टाळा.
माती परीक्षणातून मिळणारी माहिती
माती परीक्षणातून अनेक महत्त्वाची माहिती मिळते. सर्वात प्रमुख म्हणजे जमिनीतील मुख्य पोषक तत्वांचे प्रमाण – नत्र, स्फुरद आणि पालाश. यासोबतच जमिनीतील सूक्ष्म अन्नद्रव्ये, जसे की जस्त (Zinc), लोह (Iron), तांबे (Copper), आणि मॅंगनीज (Manganese) यांचे प्रमाणही कळते. जमिनीचा सामू (pH value) किती आहे, ज्यामुळे जमिनीची आम्लारीयता (Acidity) किंवा क्षारता (Alkalinity) समजते. याव्यतिरिक्त, जमिनीतील सेंद्रिय कर्बाचे (Organic Carbon) प्रमाण आणि विद्राव्य क्षारांचे (Soluble Salts) प्रमाण याबद्दलही माहिती मिळते. ही सर्व माहिती शेतकऱ्याला त्याच्या जमिनीची स्थिती समजून घेण्यासाठी आणि त्यानुसार खत व्यवस्थापन व पीक निवड करण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
निष्कर्ष
शेवटी, मातीपरीक्षण (Soil Testing) ही एक सोपी पण अत्यंत महत्त्वाची प्रक्रिया आहे. आपल्या जमिनीचे आरोग्य आणि आपल्या पिकांचे चांगले उत्पादन सुनिश्चित करण्यासाठी वर्षातून एकदा तरी मातीपरीक्षण करणे आवश्यक आहे. शासनाच्या कृषी विभागामार्फत अनेक ठिकाणी माती परीक्षण केंद्रे उपलब्ध आहेत, जिथे माफक दरात हे परीक्षण करून घेता येते. त्यामुळे, प्रत्येक शेतकऱ्याने या सुविधेचा लाभ घ्यावा आणि आपल्या शेतीला अधिक समृद्ध करावे.